مرگ یکی از واقعیت های اجتناب ناپذیر زندگی است که همه ما روزی با آن مواجه می شویم. حتی اگر مرگ را پایان زندگی ندانیم و آن را پلی به سوی جهان ابدی ببینیم، باز هم چیزی از دردناکی آن کم نمی شود. شوک و درد ناشی از مرگ دیگران و نوع واکنش ما نسبت به آن بسته به نوع رابطه ما با آنها می تواند تفاوت داشته باشد. با این حال، راه رسیدن به آرامش در مواجه با سوگ تنها پذیرش درد، اندوه و غصة طبیعی است. آشنایی با سوگ و آگاهی از نوع مواجهه با آن کمک می کند تا علاوه بر بهتر روبه رو شدن با سوگ، بتوانیم درک بهتری از افراد سوگوار و داغدیده نیز پیدا کنیم.

سوگ یا داغدیدگی چیست؟

برای سوگ تعریف مشخصی وجود ندارد اما به طور کلی سوگ به واکنش‌های پیچیده‌‌ای اشاره دارد که پس از تجربة جدایی و از دست دادن، به‌ویژه پس از فقدان و مرگ یک عزیز، به وجود می‌آید. سوگ ممکن است در نتیجه فقدان فیزیکی (نظیر بیماری، مرگ و دوری - جدایی )، یا فقدان‌‌های نمادین، رمزی یا خیالی و روانی - اجتماعی ( مثل یک مرحلة انتقالی در دورة رشد، از دست دادن همسر، شغل، ارزش‌‌ها، توانایی‌‌ها و زیبایی‌‌ها) رخ دهد. در هر صورت، احساسی که بعد از این وقایع برای انسان به وجود می آید چیزی شبیه به فقدان، ناکامی و محرومیت است. سوگ یک واکنش طبیعی است و نباید با آن مقابله کرد. در چنین شرایطی باید زمان لازم برای سوگواری در فرد داغدیده سپری شود.

مراحل سوگ

فرایند سوگ دست‌کم شامل سه مرحله است: مرحلة شوک و انکار اولیه، که بلافاصله پس از واقعه آغاز می‌شود و یک تا چهارده روز ادامه می‌یابد؛ مرحلة ناامیدی، یأس و غم‌‌زدگی که حدود دو هفته پس از مرگ آغاز می‌گردد و شش تا هشت ماه ادامه می‌یابد؛ و مرحلة نهایی، بازگشت و سازمان‌‌دهی دوباره است.

مدت زمان سوگ

مدت زمان سوگ تاحدودی بستگی به توانایی و مهارت فرد در حل مشکل و بازگشت به زندگی عادی دارد. بررسی‌‌ها نشان داده‌‌اند که نزدیک به ده تا پانزده درصد افرادی که عزیزی را از دست داده‌‌اند، به‌سوی واکنش سوگ مرضی پیش می‌روند. با این حال فرایند سوگ، به‌طور معمول حدود شش ماه تا یک سال طول می‌کشد؛ برخی نشانه‌‌ها ممکن است یک تا دو سال طول بکشد؛ اما سوگ طبیعی بالاخره حل می‌شود و شخص به زندگی عادی باز می‌گردد.

آثار سوگ

اثرات سوگ بر زندگی آدم را می توان به سه دسته جسمانی، شناختی و اجتماعی تقسیم کرد. انسان سوگوار از نظر جسمانی ممکن است با واکنش هایی مثل خشکی دهان، کمبود انرژی، تنگی نفس، خالی بودن شکم، مشکلات خواب و اشتها و وزن مواجه شود. همچنین انسان در فرایند سوگ با ناراحتی های شناختی و روحی زیادی نیز درگیر می شود. عدم پذیرش واقعه، آشفتگی و گیجی، خشم، افسردگی، ناامیدی، غم و حتی احساس گناه از جمله آثار شناختی ناشی از سوگ هستند. علاوه بر اثرات جسمانی و شناختی، کناره‌گیری اجتماعی موقت و اجتناب از ارتباط با دوستان و بستگان نیز از اثرات اجتماعی سوگ هستند که ممکن است  به افت عملکرد تحصیلی و شغلی منجر شود. در برخی موارد، کناره‌گیری اجتماعی به این علت است که فرد بازمانده می‌پندارد اگر روابط اجتماعی خود را از سر بگیرد، به‌نوعی به متوفی خیانت کرده است که می‌تواند احساس گناه در پی داشته باشد.

سوگ درمانی

از دست دادن عزیزان، بخشی تلخ از زندگی ماست. امروزه سوگ و فقدان مسئله‌ای علمی و بخشی از مطالعات روانشناسی و مشاوره است. امروزه بسیاری از جوامع، این مهم را پذیرفته‌‌اند که باید برای افراد و خانواده‌‌های داغدیده برنامه‌‌های درمانی تدارک دید و به آنها در بهبود یافتن از سوگ یاری رساند.. در زمینة درمان سوگ، رویکردهای درمانی متعددی به‌وجود آمده است، که از جمله می‌توان به درمان شناختی رفتاری سوگ، هنردرمانی، سوگ‌درمانی خانواده‌محور، مقابله با سوگ از طریق افشای هیجانی، و درمان بین‌فردی اشاره کرد.

سوگ در اسلام

بررسی ها و دیدگاه های بسیاری از روانشناسان نشان می دهد که مداخلات سوگ‌درمانی با استفاده از ملاحظات معنوی مذهبی می‌تواند، به‌ویژه در مورد مراجعانی که جهان‌بینی معنوی مذهبی دارند، در مقابله با فقدان کمک کند. دین اسلام برای مقابله با استرس و پریشانی و افزایش سطح سازش‌یافتگی فرد، افزون‌بر بهره جستن از روش‌های شناختی، مثل ایمان به خدا، توکل به خدا و اعتقاد به مقدرات الهی، و نیز روش‌های معنوی مثل دعا و توسل به ائمه، از روش‌های رفتاری، اجتماعی و ارتباطی، مثل تشویق به داشتن ارتباط با خانواده و خویشاوندان نیز برای کاهش استرس فرد بهره می‌گیرد. همچنین آموزه های اسلام نظیر مرگ اندیشی و واقع گرایی می تواند در فرایند سوگ به انسان داغدیده کمک کند. انسان مرگ‌اندیش، دنیا را هدف نمی‌بیند؛ بلکه آن را به‌عنوان گذرگاهی می‌بیند که برای رسیدن به هدف واقعی، تا می‌تواند از آن توشه برمی‌گیرد. مرگ‌اندیشی، یکی از راهکارهای حفظ تعادل و بازگشت، در صورت بحران و مصیبت است. همچنین در صورتی که نگرش انسان به زندگی واقع‌گرایانه باشد، انتظارات او از زندگی نیز واقع‌گرایانه خواهد بود و در پی آن، احساس او از زندگی نیز واقع‌بینانه خواهد شد. شاید بتوان گفت که هماهنگی انتظارات با واقعیت‌ها، مهم ترین شرط شاد زیستن و دوری از استرس و پریشانی است.

درباره کتاب

کتاب روان درمانی سوگ و داغدیدگی با رویکرد اسلامی با متن روان و توام با آموخته های علمی و دینی به‌دنبال تنظیم یک برنامة درمانی مدوّن در زمینة سوگ و داغدیدگی متناسب با فرهنگ اسلامی است تا به نوعی به بومی‌سازی مداخلات روان‌‌درمانی با فرهنگ جامعة ایرانی منجر شود. مخاطب کتاب می توانند طلاب، دانشجویان و یا هر فردی باشد که قصد دارد آگاهی بیشتری در مورد سوگ پیدا کند. چنانچه گفته شد، آگاهی از سوگ و فرایند آن برای هر فردی لازم است چرا که علاوه بر کمک به فرد در مواجهه با سوگ می تواند به نوع رفتار ما در قبال افراد سوگوار نیز کمک کند.

کتاب دارای چهار فصل است که فصل اول آن با عنوان درآمدی بر سوگ به تعریف سوگ، انواع سوگ، مراحل و نظریه های سوگ می پردازد و نگاهی علمی و روانشناختی به این پدیده داشته است. همچنین در فصل دوم نویسنده با کمک از آموزه های قرآنی تلاش دارد تا به بررسی سوگ در دین اسلام و مراحل و مهارت های تحمل سوگ در این دین الهی بپردازد. فصل سوم کتاب با عنوان « فصل سوم فنون و مبانی مداخلة اسلامی سوگ» به زیربنای اسلامی تکنیک های قابل استفاده در الگوی اسلامی مداخله در سوگ نظیر انسان شناسی اسلامی پرداخته است. فصل چهارم کتاب نیز به ارائه الگوی اسلامی مداخله در سوگ می پردازد که بیشتر می تواند مورد استفاده روانشناسان قرار گیرد.

کتاب روان درمانی سوگ و داغدیدگی با رویکرد اسلامی نوشته  مهرداد کلانتری ، راضیه فتاحی در سال 1396 با پشتیبانی مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا و توسط انتشارات آفتاب توسعه منتشر شده است. شما می توانید نسخه الکترونیکی این کتاب را در کتابخوان همراه پژوهان مطالعه کنید.

بخش‌هایی از کتاب

وقتی پدری یا مادری فوت می‌کند، به نوعی پیوند با گذشته قطع می‌شود؛ وقتی همسری از دنیا می‌رود، پیوند با حال گسسته می‌شود؛ اما وقتی فرزندی از دست می‌رود، پیوند با آینده مخدوش می‌گردد و بخش ناگزیری از زندگی حذف می‌شود.(ص14).

آموزه‌های اسلامی، افراد را به بردباری، دعا و اعتماد به خداوند در زمان‌های نیاز و راهنمایی تشویق می‌کنند. باورهای اسلامی به افراد کمک می‌کنند تا وقایع منفی را بازتعریف کرده، موقعیت را بپذیرند و آن را در چهارچوب مثبت‌تری تفسیر کنند. (ص64).

از نظر قرآن، مرگ و زندگی، هر دو آفریده‌ای از آفریده‌های خداوندند. این دو آفریده، همانند شب و روز درهم تنیده شده‌‌اند. (ص69).